خوزستان و هشدار تنش‌های اجتماعی آب

خوزستان و هشدار تنش‌های اجتماعی آب/

مهدی قمشی (استاد دانشگاه شهید چمران اهواز)

بررسی تنش‌های اجتماعی از سال ۱۳۷۹ تا کنون در استان خوزستان نشان می‌دهد که اگر درگیری‌های طایفه‌ای را از لیست تنش‌های حاد مستثنی کنیم حدود ۸۰ درصد تنش های رخ داده (۱۰ تنش از ۱۳ تنش رخ داده) مرتبط با مسئله آب بوده‌اند (توجه نمایید که تنش اجتماعی متمایز از آسیب اجتماعی است، بحث این یادداشت متمرکز بر تنش اجتماعی است که بروز بیرونی آن به صورت اعتراضات یا درگیری نمود می یابد). ملاحظه می‌شود که برای استان خوزستان آب به عنوان یک عامل حساس باید قلمداد شود.

اگر بخواهیم عوامل تنش زای آبی دخیل در اتفاقات گذشته را لیست نماییم می توانیم به موارد ذیل اشاره نماییم. پیشروی آب دریا به رودخانه کارون و تاثیر بر ایستگاه‌های پمپاژ آب شرب آبادان و خرمشهر- شوری آب رودخانه – کاهش منابع آب قابل دسترس- آلودگی آب- قطع آب شرب- تاثیر گرد و غبار بر تاسیسات زیر بنایی آب و برق و …-ورود پساب های خانگی، بیمارستانی و کشاورزی به رودخانه‌ها.

امّا چرا این تنش ها در استانی که از نظر تاریخی پُر آب محسوب می شده و کیفیت آب مطلوبی نیز داشته رخ داده است؟

*اولین نکته* این است که اگر لفظ پُر آب، زمانی برای استان خوزستان کاربرد داشته اکنون با اتکا به آمار بیست ساله اخیر این نکته قابل اثبات نیست زیرا مقدار آب ورودی به استان خوزستان از طریق رودخانه های مختلف حدود ۴۲ درصد کاهش یافته است یعنی به دلایل مختلفی مانند اثر تغییر اقلیم، انتقال بین حوضه ای آب از سرشاخه های رودخانه های کارون و دز، و توسعه بخش های آب بَر در بالادست استان خوزستان، مقدار آورد حدودی ۳۰ میلیارد مترمکعبی متوسط سالیانه آب رودخانه ها به استان به ۱۸ میلیارد کاهش یافته است.

*دومین مسئله* وابستگی شدید اکوسیستم و معیشت مردم استان به آب است. حداقل نیاز زیست محیطی بسترهای آبی استان خوزستان حدود ۴ میلیارد مترمکعب در سال است (توجه نمایید که ۲۰ درصد سطح تالابی کشور در استان خوزستان می باشد) که در ده سال گذشته تنها حدود ۲.۵ میلیارد مترمکعب آن تامین شده است. علاوه بر این حدود ۱۷ درصد اشتغال مردم استان (حدود ۲۰۰ هزار نفر) در بخش کشاورزی فعالیت می نمایند که از محل فعالیت در ۱.۴ میلیون هکتار زمین کشاورزی (از مجموع ۳ میلیون هکتار زمین قابل کشت آبی استان) امرار معاش می نمایند.

*سومین عامل*، کیفیت آب رودخانه‌هاست. بررسی کیفیت آب رودخانه‌های استان خوزستان در ایستگاههای مرجع نشان می‌دهد که در طی بیست سال گذشته (به دلایل کاهش آورد رودخانه ها و به تبع آن بالا رفتن غلظت آلاینده ها، افزایش ورود پساب های کشاورزی و شهری و صنعتی به رودخانه ها، و همین طور اثر سد گتوند بر طور خاص بر رودخانه کارون) متوسط سالیانه کیفیت آب تمام رودخانه های استان بشّدت تنزّل یافته (به عنوان یک معیار، متوسط EC اغلب رودخانه ها دو برابر و یا بیشتر از دو برابر شده است) که با این وضع کیفیت، آب رودخانه ها قابلیّت استفاده در بخش شرب را از دست داده اند و علاوه بر این برای امر کشاورزی نیز محدودیت یافته و افت محصول را سبب شده اند.

*چهارمین مسئله* طرح آبرسانی غدیر و طرح آبرسانی شرق استان هستند که علی رغم گذشت ۱۷ سال از زمان شروع کار اجرایی این طرح ها، هنوز در نیمه راه مانده اند و در سالیان اخیر هیچ حرکت قابل توجهی برای پیشبرد جدّی آنها دیده نشده است. رسیدن به نقطه مطلوب این طرح های آبرسانی از آنجا اهمیت ویژه پیدا می کند که می تواند بخش آب شرب و بهداشت و یا زندگی روزمره مردم استان را از عوامل مستعد بحران خارج نماید.

*پنجمین مسئله* رشد کانون ریزگرد هستند که باز هم به عدم تامین آب بسترهای آبی استان خوزستان مربوط می باشند. برای کنترل و مهار این کانون ها متاسفانه بعد از سالهای ۹۷ و ۹۸ حرکت قابل توجهی دیده نمی‌شود و حال این مسئله را نیز به آن می‌توان اضافه نمود که سالیانه حدود ۴۰۰۰ هکتار به مساحت این کانون های بحران زا دارد اضافه می شود. ملاحظه می نمایید که با این اوصاف عوامل تنش زای مرتبط با آب در استان خوزستان نه تنها کم نشده و نمی‌شوند بلکه در حال اضافه شدن نیز می‌باشند.

البته ذکر این نکته نیز ضروری است که همه عوامل بر شمرده فوق از نوع سوء مدیریت منابع آب محسوب می‌شوند نه کمبود فیزیکی آب و لذا شناخت این عوامل می تواند این کمک را به مسئولان محلی و ملی بکند که با اصلاح یا بهبود سیستم حکمرانی آب براحتی بتوانند بر این عوامل تنش زا فائق آیند و اگر حسن نیتی وجود داشته باشد راه حل ها را برای رفع و یا کاستن آثار عوامل تنش زا در استان خوزستان بکار بندند.

این توصیه برای سال‌های پیش رو می تواند آویزه گوش مسئولان مربوطه باشد امّا برای ماههای پیش رو اهمیت مضاعف دارد زیرا رفته رفته در حال ورود به ماههای گرم و بحرانی، با نیاز آبی بسیار زیاد و سدهای خالی از آب، سال آبی بسیار خشک فعلی هستیم (البته بی تدبیری رخ داده در تابستان گذشته و تخلیه سدهای زنجیره کارون نیز نباید به فراموشی سپرده شود)، و با چنین شرایطی، داشتن برنامه دقیق و شناخت عوامل اثرگذار قبل از ایجاد تنش اجتماعی نامطلوب و ایجاد شرایط امنیتی، اهمیت دو چندان می‌یابد. باشد که این هشدار شنیده شود.

به نقل از: خوزی‌ها