بیانیه انجمن فیزیک ایران درباره علوم و فناوری کوانتومی در ایران/دیدگاه شورای اجرایی شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی درباره علوم و فناوری کوانتومی در ایران
روزی سخن از غنی‌سازی اورانیوم در یک آشپزخانه توسط دانش‌آموز شانزده ساله است و روزی دیگر سخن از ساخت دستگاه ویروس‌یاب الکترومغناطیسی مستعان و امروز هم سخن از «سرمنشاء بودن ما در علم کوانتوم» آن هم در هزار سال پیش.
بیانیه انجمن فیزیک ایران درباره علوم و فناوری کوانتومی در ایران
دیدگاه شورای اجرایی شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی درباره علوم و فناوری کوانتومی در ایران
در روزهای اخیر اظهارات یکی از صاحب منصبان کشور در باره «سرمنشاء بودن ما در کوانتوم»، آن هم در هزار سال پیش، انعکاس وسیعی در داخل و خارج کشور داشته است. متاسفانه بی‌پایه و اساس بودن این ادعا چنان است که موجی از تاسف و شرمندگی را در دوستداران پیشرفت و اعتلای کشور برانگیخته است.
به‌‌همین سبب انجمن فیزیک ایران ناگزیر است که برای دفاع از تلاش‌های جامعه علمی ایران نکاتی را به‌کلیه مسولان و دولت‌مردان و هم‌چنین رسانه‌های جمعی تذکر دهد و در واقع مواضع پیشین خود را تکرار کند.
پیشرفت علمی در یک حوزه پدیده‌ای است تدریجی که با تلاش مداوم ده‌ها سال پژوهشگران و متخصصان یک کشور و همکاری آنها با همتایان خود در جوامع دیگر و البته با پشتیبانی و سرمایه‌گذاری های کلان دولت‌ها و موسسات اتفاق می‌افتد.
آن دسته از کشورهای در حال توسعه که این موضوع بدیهی را دریافته‌اند بسرعت در حال کم کردن فاصله خود با قدرت‌های بزرگ هستند. متاسفانه در کشور ما درک کاملا نادرستِ رهبران سیاسی و نظامی از پیشرفت علمی و اشتیاق آنها برای پیشی گرفتن زودرس از قدرت‌های بزرگ، نه تنها این فاصله را کم نکرده بلکه روز به روز خسران‌های بزرگی را به‌کشور و سرمایه‌های ملی آن تحمیل کرده است.
حاصل چنین نگاهی مسابقه‌ای است که بین نهادها و سازمان‌های مختلف برای طرح ادعاهای بی‌‌اساس در گرفته که هر روز نمونه‌ای از آن را در رسانه‌های جمعی مشاهده می‌کنیم. روزی سخن از غنی‌سازی اورانیوم در یک آشپزخانه توسط دانش‌آموز شانزده ساله است و روزی دیگر سخن از ساخت دستگاه ویروس‌یاب الکترومغناطیسی مستعان و امروز هم سخن از «سرمنشاء بودن ما در علم کوانتوم» آن هم در هزار سال پیش.
شاید گویندگان چنین مطالبی تصور می‌کنند طرح چنین مطالبی غرور ملی و امید نسل جوان را در داخل کشور تقویت می‌کند. اما حقیقت آن است که این نوع ادعاها برای همان جوانان نیز تنها باعث شرمندگی و برباد رفتن امید و اعتماد آنان به‌آینده‌ای مبتنی بر عقلانیت می‌شود.
جوانانی که می‌بینند افرادی هنوز می‌توانند با طرح ادعاهایی که با واقعیت بسیار فاصله دارد مسئولین کشور را بفریبند، به‌این نتیجه می‌رسند که در ساختن آینده‌ی وطن جایی ندارند و راهی کشورهایی می‌شوند که به‌استعدادهای آنها فرصت رشد و شکوفایی می‌دهد.
حال که مسئولین کشور ما، اگرچه دیرهنگام، به‌اهمیت علوم و فناوری کوانتومی پی‌برده‌اند، مسئولیت حرفه‌ای ما ایجاب می‌کند که یک بار دیگر توجه آنها را به‌دیدگاه شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی انجمن فیزیک که در تاریخ ۱۳۹۹/۴/۱۴و در همین ارتباط منتشر شد جلب کنیم.
در آنجا به‌دقت ضرورت‌های پیشرفت در این رشته، مزیت‌های نسبی کشور و هم‌چنین الگوهای پیشرفت را در کشورهای مشابه توضیح داده‌ایم. اکنون انجمن فیزیک ایران در این بیانیه به‌بیان این واقعیت اکتفا می‌کند که فاصله جامعه علمی ما در این حوزه، در بخش تجربی و آزمایشگاهی، با دستاوردهای بین‌المللی گزارش شده بسیار زیاد است.
بنابراین در ارایه گزارش هر نوع پیشرفتی، از هر سازمان و نهاد و آزمایشگاهی، جایی برای نگرانی و ملاحظات امنیتی وجود ندارد. در حال حاضر از موسسات ما، آن هم در صورتی که قدم‌های پژوهشی خود را به‌درستی بردارند، تنها انتظار می‌رود که پروژه‌هایی که سال‌ها پیش گزارش شده‌اند را باز تولید و تکرار کنند، و البته این دستاورد کمی هم نیست.
هر پیشرفتی در این مسیر فقط و فقط وقتی می‌تواند معتبر شمرده شود که گزارش آن به‌صورتی که مرسوم جامعه علمی است منتشر شده و توسط اهل فن مورد ارزیابی و انتقاد قرار گیرد تا راه برای پیشرفت‌های بعدی باز شود. با قدم‌های مستحکمی به‌این گونه می‌شود به‌آینده‌ای روشن در این زمینه برای کشور امیدوار بود.
هر نوع تلاش برای تبلیغات رسانه‌ای با اجتناب از مسیر درست ارزیابی حرفه‌ایِ دستاوردهای علمی از سوی هر سازمان و نهادی، می‌بایست هشداری برای تصمیم‌گیران کشور باشد و آنان را نسبت به‌عدم اصالت این فعالیت‌ها، با اهداف سودجویانه و هدر دادن منابع ملی، نگران کند.
دیدگاه شورای اجرایی شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی انجمن فیزیک ایران درباره علوم و فناوری کوانتومی در ایران
سرمایه‌گذاری‌های میلیارد دلاری توسط کشورهای بزرگ صنعتی و هم‌چنین شرکت‌های بزرگ خصوصی، همه گواه این‌اند که دولت‌ها و مؤسسات گوناگون به خوبی به اهمیت استراتژیک این رشته و لزوم پیشتازی در آن واقفند. دولت‌های کوچک‌تر و آگاه‌تر نیز به لزوم همگامی با این موج جدید فناوری پی‌برده و فعالیت‌های درخور توجهی را در این حوزه آغاز کرده‌اند.
جای خوشوقتی است که در کشور ما نیز نهادهای مختلف دولتی، گرچه با تأخیری حداقل بیست‌ساله، متوجه اهمیت فناوری‌های کوانتومی شده‌اند. در حال حاضر چندین نهاد علمی زیرمجموعه‌ی سازمان‌های اجرایی، در حال تدوین نقشه‌راه‌هایی برای توسعه‌ی علوم و فناوری کوانتومی هستند. طبیعی است که این تلاش‌ها سهم قابل‌توجهی از بودجه علمی کشور را که در مقایسه با دیگر کشورهای در حال توسعه نیز ناچیز است، به خود اختصاص خواهد داد.
هدف از طرح این دیدگاه، که شورای اجرایی شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی انجمن فیزیک ایران (به عنوان نمایندگان منتخب پژوهشگران این رشته در کشور) منتشر می‌کند، ارایه‌ی پاسخی به این پرسش‌هاست به این امید که مورد توجه دولت و نهادهای دست‌اندرکار واقع شود و به نوبه خود توسط دیگر پژوهشگران و سیاست‌گذاران علمی نقد شود. به نظر ما در هر برنامه‌ای که برای پیشرفت در این رشته دنبال می‌شود، می‌بایست به اصول راهنمای زیر توجه شود.
یک: همکاری بین‌المللی به جای رقابت
تا آنجا که به جامعه علمی و تخصصی دنیا مربوط است، نه تنها هیچ‌گونه مانعی برای ارتباط سازنده و مؤثر با پژوهشگران برجسته بین‌المللی وجود ندارد، بلکه تجربیات متعدد نشان دهنده اشتیاقی است که در این پژوهشگران برای همکاری با جامعه علمی داخل ایران وجود دارد. واضح است که در هر ارتباط علمی و فناورانه بین کشور ما و جامعه بین‌المللی، جریان یافته‌های نوین علمی و فنی عمدتاً به داخل کشور خواهد بود و نه بالعکس. بنابراین مایه تأسف بسیار خواهد بود اگر با نگرش سیاسی و امنیتی به این مقوله، جامعه علمی ایران نتواند از این فرصت مغتنم استفاده کند.
دو: پرهیز از خود-ارزیابی
نتیجه چنین سیاستی، بازدهی کم و هدررفت سرمایه از یک سو و در بدترین حالت خود ظهور پدیده‌هایی است که تحت‌عنوان شبه‌علم طبقه‌بندی می‌شوند؛ پدیده‌هایی که در اغلب موارد ناشی از جهل مفرط و در موارد معدودی نیز ناشی از تقلب و سوء‌نیت هستند.
برای ارزیابی درست این پژوهش‌ها ما نیز هم‌چون کشورها و مؤسسات دیگر می‌بایست از داوری‌های بین‌المللی استفاده کنیم تا بتوانیم به یک غربالگری درست از پژوهش‌ها و سپس حمایت بایسته از آنها بپردازیم. مؤسسات علمی و پژوهشی در همه کشورها اعم از توسعه‌یافته یا درحالتوسعه، همواره از یک هیئت مشاوران بین‌المللی متشکل از پژوهشگران تراز اول استفاده می‌کنند.
به کمک این هیئت مشاوران بین‌المللی و ارزیابی‌های حرفه‌ای و بی‌طرفانه است که این مؤسسات مسیر درست را برای بازه‌های کوتاه‌مدت تعیین می‌کنند، و به بهترین وجهی سرمایه مادی و انسانی خود را به خدمت می‌گیرند. بدون استفاده از مشاوره بین‌المللی، بی‌طرفانه و حرفه‌ای، هر نوع مؤسسه‌ای، هر نوع ستاد، قطب و نهادی، سرانجام از پیشرفت باز می‌ماند و از آن بدتر به سقفی کوتاه خواهد رسید که محصول ملاحظات انسانی، فرهنگی و سیاسی است و توهم پیشرفت را با خود پیشرفت اشتباه خواهد گرفت.
سه: سرمایه‌گذاری قابل‌قبول مادی
بودجه‌ی ناچیز پژوهشی کشور، وقتی با خود-ارزیابی یاد شده در بالا همراه می‌شود و ناگزیر به توزیع و خرد کردن آن به صدها مرکز و قطب کوچک و بزرگ می‌انجامد، به یک وضعیت بسیار اسفناک می‌رسد که هر نوع مقایسه‌ای را با مؤسسات علمی در دیگر کشورها بلاموضوع می‌کند.
چهار: پرهیز از شتابزدگی و اقدامات نمایشی و در عوض اهتمام به تقویت زیرساخت‌های علمی و فناوری
کشور ما هم می‌بایست قبل از هر چیز در این راستا بکوشد و بر تقویت زیرساخت‌های علمی خود در این زمینه همت گمارد. با برگزیدن این راه و تبادلات علمی با جامعه بین‌المللی، ما می‌توانیم به کمک پژوهشگران تربیت شده در داخل کشور در پروژه‌های بزرگ چند ملیتی مشارکت کنیم و از این طریق تجربیات علمی و فناوری ارزنده‌ای را برای پی‌ریزی این رشته کسب کنیم.
پنج: توجه به مزیت نسبی کشور
برای تدوین سیاست درست می‌بایست مزیت نسبی و هم‌چنین سابقه پژوهشی موجود در کشور، به دقت شناسایی شده و برای تقویت آن و هم‌چنین ایجاد شبکه‌ای از پژوهشگران برجسته و با کیفیت، کوشش شود.
پیشنهاد:
شورای اجرایی شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی انجمن فیزیک ایران، به عنوان نمایندگان منتخب جامعه علمی کشور در این رشته، پیشنهاد می‌کند که برای پرهیز از آفات پنج‌گانه فوق و در عین حال برای پیشبرد صحیح این رشته در کشور، یک مؤسسه پژوهشی با همین عنوان تأسیس شود.
ما با توجه به تجربیات خود و همکاران و دانشجویان خود در سراسر کشور، به نهادهای تصمیم‌گیری در کشور اطمینان می‌دهیم که چنین پتانسیلی برای هم‌افزایی تلاش‌های محققان داخل و خارج کشور وجود دارد.
بدیهی است که پیشنهادهای مندرج در این دیدگاه مثل هر نقشه راه دیگری که در کشور تدوین شود، نیازمند نقادی در مجامع علمی، توسط صاحب‌نظران رشته‌های مختلف و مدیران نهادهای تصمیم‌گیری در کشور است. مسلماً بحث و گفتگوی گسترده در این مورد، نهایتاً به بهترین تصمیم ممکن برای جامعه علمی و کشور خواهد انجامید.
