بیانیه انجمن فیزیک ایران درباره علوم و فناوری کوانتومی در ایران/دیدگاه شورای اجرایی شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی درباره علوم و فناوری کوانتومی در ایران

پیدایش مکانیک کوانتومی در ابتدای قرن بیستم چهره‌ی زندگی در آن قرن را به کلی دگرگون کرد. انقلاب الکترونیک و ارتباطات و بسیاری از جنبه‌های دیگر فناوری محصول مکانیک کوانتومی بودند. فناوری‌های نوین کوانتومی که ناشی از ارتقای دانش مکانیک کوانتومی در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم است این پتانسیل را دارد که به ارتقای خارق‌العاده فناوری در زمینه‌های گوناگون بینجامد.

سرمایه‌گذاری‌های میلیارد دلاری توسط کشورهای بزرگ صنعتی و هم‌چنین شرکت‌های بزرگ خصوصی، همه گواه این‌اند که دولت‌ها و مؤسسات گوناگون به خوبی به اهمیت استراتژیک این رشته و لزوم پیشتازی در آن واقفند. دولت‌های کوچک‌تر و آگاه‌تر نیز به لزوم همگامی با این موج جدید فناوری پی‌برده و فعالیت‌های درخور توجهی را در این حوزه آغاز کرده‌اند.

 

جای خوشوقتی است که در کشور ما نیز نهادهای مختلف دولتی، گرچه با تأخیری حداقل بیست‌ساله، متوجه اهمیت فناوری‌های کوانتومی شده‌اند. در حال حاضر چندین نهاد علمی زیرمجموعه‌ی سازمان‌های اجرایی، در حال تدوین نقشه‌راه‌هایی برای توسعه‌ی علوم و فناوری کوانتومی هستند. طبیعی است که این تلاش‌ها سهم قابل‌توجهی از بودجه علمی کشور را که در مقایسه با دیگر کشورهای در حال توسعه نیز ناچیز است، به خود اختصاص خواهد داد.

بنابراین پرسش مهمی که با آن روبه‌رو هستیم این است که آیا برای پیشرفت در این حوزه، راه درستی را طی می‌کنیم یا خیر؟ آیا از تجربیات گذشته‌ی خود درس آموخته‌ایم یا اینکه ممکن است همان اشتباهات را به‌شکلی دیگر تکرار کنیم؟ برای پیشرفت صحیح از چه اصولی می‌بایست پیروی کنیم و از چه آفاتی پرهیز کنیم؟

هدف از طرح این دیدگاه، که شورای اجرایی شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی انجمن فیزیک ایران (به عنوان نمایندگان منتخب پژوهشگران این رشته در کشور) منتشر می‌کند، ارایه‌ی پاسخی به این پرسش‌هاست به این امید که مورد توجه دولت و نهادهای دست‌اندرکار واقع شود و به نوبه خود توسط دیگر پژوهشگران و سیاست‌گذاران علمی نقد شود. به نظر ما در هر برنامه‌ای که برای پیشرفت در این رشته دنبال می‌شود، می‌بایست به اصول راهنمای زیر توجه شود.

یک: همکاری بین‌المللی به جای رقابت

امروزه تقریباً تمامی فعالیت‌های علمی (تا آنجا که به مراحل فوق‌العاده حساس نرسیده باشند) در بستر همکارهای بین‌المللی، بین پژوهشگران کشورهای مختلف انجام می‌شود. در همه‌ی زمینه‌ها، پروژه‌های بزرگ و کوچک با مشارکت پژوهشگرانی از کشورهای توسعه یافته یا در حال توسعه، انجام می‌شود و هیچ نوع گزینش سیاسی، مذهبی، قومی و ملی در این پروژه‌ها وجود ندارد.

مثال اعلای این نوع همکاری‌ها در مرکز تحقیقات هسته‌ای اروپا دیده می‌شود که با دخالت دادن پژوهشگران و دانشجویان از بسیاری از کشورها از جمله ایران، باعث انتقال دانش و تکنولوژی به این کشورها شده است. از زمان پیدایش دانش و فناوری اطلاعات کوانتومی نیز جریان مداومی از اطلاعات و تجربه بین پژوهشگران کشورهای مختلف وجود داشته است.

تا آنجا که به جامعه علمی و تخصصی دنیا مربوط است، نه تنها هیچ‌گونه مانعی برای ارتباط سازنده و مؤثر با پژوهشگران برجسته بین‌المللی وجود ندارد، بلکه تجربیات متعدد نشان دهنده اشتیاقی است که در این پژوهشگران برای همکاری با جامعه علمی داخل ایران وجود دارد. واضح است که در هر ارتباط علمی و فناورانه بین کشور ما و جامعه بین‌المللی، جریان یافته‌های نوین علمی و فنی عمدتاً به داخل کشور خواهد بود و نه بالعکس. بنابراین مایه تأسف بسیار خواهد بود اگر با نگرش سیاسی و امنیتی به این مقوله، جامعه علمی ایران نتواند از این فرصت مغتنم استفاده کند.

دو: پرهیز از خود-ارزیابی

در تمامی طرح‌ها و برنامه‌هایی که تا کنون برای رشد علمی پیشنهاد شده است، آفت بزرگی چون خود-ارزیابی وجود داشته است. خود-ارزیابی به دلیل ملاحظات و منافع متقابل و تعارفات گوناگون منجر به پراکنده کردن و خرد کردن سرمایه‌های مالی اختصاص یافته به یک رشته می‌شود. این نوع ارزیابی هم چنین به اختصاص منابع به مجموعه بزرگی از افراد و گروه‌ها با طیفی وسیع از کیفیت‌ها یا حتی بی‌کیفیتی‌ها می‌شود که خروجی آنها به طور عینی سنجیده نمی‌شود.

نتیجه چنین سیاستی، بازدهی کم و هدررفت سرمایه از یک سو و در بدترین حالت خود ظهور پدیده‌هایی است که تحت‌عنوان شبه‌علم طبقه‌بندی می‌شوند؛ پدیده‌هایی که در اغلب موارد ناشی از جهل مفرط و در موارد معدودی نیز ناشی از تقلب و سوء‌نیت هستند.

 

برای ارزیابی درست این پژوهش‌ها ما نیز هم‌چون کشورها و مؤسسات دیگر می‌بایست از داوری‌های بین‌المللی استفاده کنیم تا بتوانیم به یک غربالگری درست از پژوهش‌ها و سپس حمایت بایسته از آنها بپردازیم. مؤسسات علمی و پژوهشی در همه کشورها اعم از توسعه‌یافته یا در‌حال‌توسعه، همواره از یک هیئت مشاوران بین‌المللی متشکل از پژوهشگران تراز اول استفاده می‌کنند.

به کمک این هیئت مشاوران بین‌المللی و ارزیابی‌های حرفه‌ای و بی‌طرفانه است که این مؤسسات مسیر درست را برای بازه‌های کوتاه‌مدت تعیین می‌کنند، و به بهترین وجهی سرمایه مادی و انسانی خود را به خدمت می‌گیرند. بدون استفاده از مشاوره بین‌المللی، بی‌طرفانه و حرفه‌ای، هر نوع مؤسسه‌ای، هر نوع ستاد، قطب و نهادی، سرانجام از پیشرفت باز می‌ماند و از آن بدتر به سقفی کوتاه خواهد رسید که محصول ملاحظات انسانی، فرهنگی و سیاسی است و توهم پیشرفت را با خود پیشرفت اشتباه خواهد گرفت.

سه: سرمایه‌گذاری قابل‌قبول مادی

نگاهی به میزان سرمایه‌گذاری‌های انجام شده برای این حوزه، در کشورهای درحال‌توسعه هم‌چون سنگاپور و هند، نشان می‌دهد که کشور ما اگر بخواهد به سطح قابل‌قبولی از این دانش و فناوری برسد، می‌بایست به کلی مقیاس بودجه‌های اختصاص یافته به پژوهش‌های علمی را (نه تنها در این حوزه، بلکه در همه حوزه‌های علمی) چند ده برابر کند.

بودجه‌ی ناچیز پژوهشی کشور، وقتی با خود-ارزیابی یاد شده در بالا همراه می‌شود و ناگزیر به توزیع و خرد کردن آن به صدها مرکز و قطب کوچک و بزرگ می‌انجامد، به یک وضعیت بسیار اسفناک می‌رسد که هر نوع مقایسه‌ای را با مؤسسات علمی در دیگر کشورها بلاموضوع می‌کند.

چهار: پرهیز از شتابزدگی و اقدامات نمایشی و در عوض اهتمام به تقویت زیرساخت‌های علمی و فناوری

برگزیدن مسابقه و رقابت و عدم درک درست راه‌های واقعی پیشرفت، ممکن است توجه ما را به اقدامات سطحی معطوف کند و توجه ما را از تقویت واقعی ساختارهایی که تضمین‌کننده پیشرفت‌های اصیل هستند باز دارد. درحال‌حاضر تلاش همه کشورها در این جهت است که خود را با پیشرفت‌های علمی نظری و آزمایشگاهی هماهنگ کنند و زیرساخت‌های خود را اعم از آزمایشگاه‌ها و به‌خصوص مجموعه پژوهشگران و ارتباطات علمی آنها تقویت کنند.

کشور ما هم می‌بایست قبل از هر چیز در این راستا بکوشد و بر تقویت زیرساخت‌های علمی خود در این زمینه همت گمارد. با برگزیدن این راه و تبادلات علمی با جامعه بین‌المللی، ما می‌توانیم به کمک پژوهشگران تربیت شده در داخل کشور در پروژه‌های بزرگ چند ملیتی مشارکت کنیم و از این طریق تجربیات علمی و فناوری ارزنده‌ای را برای پی‌ریزی این رشته کسب کنیم.

پنج: توجه به مزیت نسبی کشور

کشورها و مؤسساتی که به عنوان پیشگامان پژوهش در این رشته شناخته می‌شوند، با تأکید بر مزیت‌های نسبی خود، توجه خود را به چند حوزه اساسی محدود کرده‌اند. متأسفانه اشتیاقی که در برخی نهادها برای پیشرفت سریع در این رشته در کشور به‌وجود آمده به همراه عدم استفاده از پژوهشگران برجسته داخل و خارج کشور باعث شده که بعضاً طرح‌هایی خام برای پژوهش در همه زوایای این حوزه، حتی زوایای بی‌اهمیت و گذرا که ارتباط آنها نیز با اطلاعات کوانتومی محل مناقشه است، تدوین شود.

پرداختن به این نوع مسایل گذرا برای کشورهایی که سرمایه‌های کلان پژوهشی دارند طبیعی و برای کشور ما به شدت آسیب‌زاست.

برای تدوین سیاست درست می‌بایست مزیت نسبی و هم‌چنین سابقه پژوهشی موجود در کشور، به دقت شناسایی شده و برای تقویت آن و هم‌چنین ایجاد شبکه‌ای از پژوهشگران برجسته و با کیفیت، کوشش شود.

پیشنهاد:
شورای اجرایی شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی انجمن فیزیک ایران، به عنوان نمایندگان منتخب جامعه علمی کشور در این رشته، پیشنهاد می‌کند که برای پرهیز از آفات پنج‌گانه فوق و در عین حال برای پیشبرد صحیح این رشته در کشور، یک مؤسسه پژوهشی با همین عنوان تأسیس شود.

می‌توان برای تأسیس چنین مؤسسه‌ای، از مرکز فناورهای کوانتومی که در کشور سنگاپور تأسیس شده الگوبرداری کرد. ما قویاً مدیران نهادهای تصمیم‌گیری را به مطالعه جزییات ساختاری مؤسسه‌ی فوق فرا می‌خوانیم. چنین مرکزی، هم‌چنان که در همه مؤسسات بزرگ دنیا مرسوم است، می‌بایست از یک هیئت مشاوران بین‌المللی کمک بگیرد و در رأس آن نیز، یک شخصیت برجسته‌ی علمی بین‌المللی و مستقل قرار بگیرد.

تجربه کشورهای دیگر و هم‌چنین تجربه کشور ما در زمینه‌های غیرعلمی نشان داده که با اعتماد به مدیران مجرب از ملیت‌های دیگر، می‌توان به پیشرفت‌های فوق‌العاده‌ای رسید. هیچ دلیلی وجود ندارد که با تکرار چنین تجربه‌ای در زمینه علم و فناوری نتوانیم گام‌های بلند و استوار برداریم.

مؤسسه‌ای با مشخصات فوق می‌تواند محلی برای انجام پژوهش‌های مشترک، بین اعضای هیئت علمی داخل کشور و پژوهشگران بین‌المللی شود؛ فارغ‌التحصیلان زبده ایرانی را از داخل و خارج کشور جذب کند و ظرف مدت کوتاهی، موقعیت کشور ما را به عنوان یک قطب برجسته در نقشه علوم و فناوری کوانتومی در دنیا تثبیت کند.

ما با توجه به تجربیات خود و همکاران و دانشجویان خود در سراسر کشور، به نهادهای تصمیم‌گیری در کشور اطمینان می‌دهیم که چنین پتانسیلی برای هم‌افزایی تلاش‌های محققان داخل و خارج کشور وجود دارد.

بدیهی است که پیشنهادهای مندرج در این دیدگاه مثل هر نقشه راه دیگری که در کشور تدوین شود، نیازمند نقادی در مجامع علمی، توسط صاحب‌نظران رشته‌های مختلف و مدیران نهادهای تصمیم‌گیری در کشور است. مسلماً بحث و گفتگوی گسترده در این مورد، نهایتاً به بهترین تصمیم ممکن برای جامعه علمی و کشور خواهد انجامید.

اعضای شورای اجرایی شاخه علوم و فناوری اطلاعات کوانتومی (الفبایی):

دکتر سیدجواد اخترشناس

دکتر رسول رکنی زاده

دکتر شهریار سلیمی

دکتر مهدی عبدی

دکتر وحید کریمی پور