آزادی قابل گذشت نیست
سروش محلاتی: ممکن است یک فتوا صلاحیت، شایستگی و ظرفیت قانون شدن را نداشته باشد/
حجاب حکم خدا هست و فتوای فقها هم هست ولی اصلا ظرفیت تبدیل شدن به قانون را ندارد/
بیات زنجانی: کسی نمیتواند بگوید من از آزادیام میگذرم. آزادی قابل گذشت نیست/
دین نباید با تحقیر و ذلت و خواری همراه باشد/
«گزارش دیدار جمعی از اعضای انجمن اسلامی مدرسین دانشگاهها با چند نفر از علما و روحانیون در قم در آستانه روز وحدت حوزه و دانشگاه»
آیتالله محمد سروش محلاتی به مناسبت روز وحدت حوزه و دانشگاه در دیدار با جمعی از اعضای انجمن اسلامی مدرسین دانشگاهها، گفت: در این جمعها اول باید تکلیف خودمان را مشخص کنیم که در صدد اندیشهورزی هستیم یا در صدد سیاستورزی؟ یعنی میخواهیم یک مشکل فکری و مبنایی را تحلیل، بررسی و حل کنیم و یا در صدد این هستیم که یک مشکل سیاسی را حل و فصل کنیم؟ البته بین این دو تنافی نیست و ممکن است آن اندیشهورزی نتیجهای هم در امر سیاسی داشته باشد. فکر میکنم آنچه به عهده ما طلبهها هست، امر اول است؛ یعنی اندیشهورزی و تبیین اصول و مبانی است.
این استاد حوزه علمیه قم افزود: گمان میکنم در بین همه گروهها، احزاب و تشکلها آنچه بر عهده انجمن اسلامی مدرسین دانشگاهها هست، همان امر اول است؛ و الّا سیاستورزی در همه احزاب و گروهها وجود دارد و اختصاص به شما ندارد. اما چیزی که این صنف را جدا میکند، این است که اینجا اندیشهورزی عمیق میتواند انجام بگیرد ولی جای دیگر الزاما معلوم نیست که بتواند انجام بگیرد.
وی تصریح کرد: مثلا در مورد همین قانون حجاب که مطرح هست، احزاب، گروهها و شخصیتها میتوانند موضعگیری داشته باشند ولی آنچه از شما توقع هست، فقط موضعگیری نیست؛ شما استاد جامعهشناسی دارید و باید این مسأله را از نگاه جامعهشناسی بررسی کند و استاد روانشناسی دارید که باید این مسأله را از نگاه روانشناسی تحلیل کند؛ و سایر حوزهها همین طور است.
آیتالله سروش محلاتی اظهار داشت: نکته دوم این است که دین و دینداری در سه قلمرو «امور اعتقادی»، «امور اخلاقی» و «مسائل فقهی» تعریف میشود. در زمان ما بیشترین چالشها مربوط به حوزه سوم هست. درست است که در مسائل اعتقادی و اخلاقی هم پرسشهایی وجود دارد، ولی به دلیل اینکه اسلام مشتمل بر احکامی در مسائل اقتصادی، سیاسی، حکومت، تربیت و همه چیز است، فعلا اینها بیشتر ما را با مشکل در زمینه زندگی اجتماعی و فردی خودمان مواجه کرده و بیشترین سؤالات مربوط به این هست.
وی افزود: بحث حاکمیت و حکومت هم مربوط به همین قسمت سوم است. دو رویکرد وجود دارد؛ یک رویکرد این است که این بخش از دین دیگر قابل احیاء نیست و ما باید یک دینداری فلسفی، عرفانی و اخلاقی داشته باشیم و در آن قسمت از منابع دینی استفاده میکنیم و عصر و زمان قسمت سوم دیگر منقضی شده است. یک عده از روشنفکران دینی به اینجا رسیدهاند که فقه بیماری لاعلاجی دارد. اما رویکرد دوم این است که ظرفیتهایی در فقه وجود دارد که میشود از این ظرفیتها استفاده کرد و بر این مشکلات فائق آمد.
این استاد حوزه علمیه قم گفت: ما بر رأی دوم اصرار و پافشاری داریم و مسأله هم فقط مسأله حکومت نیست در شئون مختلف زندگی دین ورود پیدا میکند. عدهای از بزرگان ما در نیم قرن اخیر این راه را پیمودهاند و هرکدام تلاشی کردهاند؛ آقایان مطهری، بهشتی، سید محمدباقر صدر و امام موسی صدر تلاشی کردهاند که سازگاری به وجود بیاورند و بین احکام با زندگی امروز هماهنگی به وجود بیاورند که در عین حال فقه حضور داشته باشد.
وی افزود: نکته بعد این است که ما به عنوان مسلمان امکان این را نداریم که شریعت را از اسلام جدا کنیم. ممکن است در یک آیینی مثل مسیحیت بشود یک شخصی هم مسیحی باشد و هم بگوید که ما شریعت نداریم و نمیخواهیم. ولی یک کسی بگوید روایات معتبر کم است و در تاریخ و سنت هم تشکیک کند، بالأخره مسلمانها در یک متن که قرآن کریم باشد توافق دارند. اگر ما همین قرآن را پذیرفتیم و مبنا قرار دادیم، یک بخش عظیمی از آن احکام شرعی است. لذا چه با نگاه درون دینی و چه با نگاه برون دینی، چه با اعتقاد و چه بی اعتقاد، امکان حذف شریعت در این آیین وجود ندارد.
آیتالله سروش محلاتی یادآور شد: گاهی ممکن است بین این احکام، که دلیل معتبر و کافی هم دارد، با زندگی بشر نوعی ناسازگاری به وجود بیاید، چه باید کرد؟ اینجا ما معتقدیم ظرفیتهایی در این دین وجود دارد که با توجه به آن میشود این ناسازگاریها را تقلیل و کاهش داد و مشکلات را حل کرد. ظرفیت اول این است که در این دین احکام از طرف خدا بیان شده ولی شیوه اجرا را به ما سپرده و شرع دخالتی نکرده است. مثلا در مسأله حجاب، حکمش در قرآن کریم آمده؛ و شرع در شیوه اجرا دخالتی ندارد و این را به عقلای قوم محوّل کرده است.
وی تأکید کرد: فقیه متخصص استنباط احکام از کتاب و سنت است اما متخصص در شیوه اجرا نیست. باید آدمهایی که اهل فکر و نظر هستند و شرایط محیط و جامعه و این نسل را میشناسند، فکری بکنند. ممکن است یک زمانی مصلحت در دخالت باشد و یک زمانی هم مصلحت باشد که دخالت نشود، چون آثار منفی دارد؛ یعنی موجب دینداری که نمیشود، ممکن است موجب دینگریزی هم بشود. این یک مسأله است که متأسفانه ما به آن توجه نمیکنیم.
این استاد حوزه علمیه قم اظهار داشت: مرحله و گام دوم این است که خود حکم روشن و قطعی است و بحث در مورد اصل اجرا است و نه شیوه اجرا؛ یعنی اصلا حکم اجرا شود یا متوقف شود. راه این هم باز است که ما در مورد آنچه که خداوند فرموده بحث نمیکنیم و در مورد این بحث میکنیم که در این زمان این حکم به اجرا گذاشته شود. چون ممکن است حکم الهی برای شرایط خاصی باشد و در شرایط دیگر به اجرا گذاشته نمیشود. مثلا در بین علمای ما بوده و هستند کسانی که معتقدند در عصر معصومین حدود اجرا میشود و در عصر غیبت حدود اجرا نمیشود.
وی افزود: یک موانعی را خود دین پذیرفته که اگر در اجرا به این موانع رسیدید، من حکم خودم را نادیده میگیرم. اگر به ضرر رسیدید، نمیخواهد؛ اگر به تنفیر رسیدید، یعنی اجرا کردن این حکم موجب نفرت از اصل دین میشود، نمیخواهم اجرا کنید. نه اینکه حکم تغییر کند، حکم به قوت خود باقی است ولی فعلا در مرحله اجرا متوقف میشود. کلا فقها میفرمایند هر چیزی که مصلحت مهمتری داشته باشد که اگر اجرا کنیم آن مصلحت مهم از بین میرود و یا یک مفسدهای اتفاق میافتد، مثلا در دوره امام خمینی(س) گفتند سنگسار در دنیا موجب وهن اسلام است، فرمودند اجرا نکنید.
آیتالله سروش محلاتی اظهار داشت: مرحله سوم این است که ما کار با اجرا نداریم، به مقام استنباط میرویم که اصل حکم درست فهمیده شده یا درست فهمیده نشده است؟ البته بر خلاف دو مرحله قبلی که مستقیما امر غیر فقهی بود، این مرحله کار فقهی است و ماهیت اجتهادی دارد. یعنی یک کسی باید کتاب، سنت، تاریخ و حدیث را بشناسد و مراجعه کند که ماهیت این حکم چیست؟
وی تأکید کرد: اگر بخواهیم فتوا را از رساله بیرون بیاوریم و در کتاب قانون بگذاریم، خودش یک مسیری دارد که غیر از مسیر استنباط است. ممکن است یک فتوا صلاحیت، شایستگی و ظرفیت قانون شدن را نداشته باشد. حکم خدا هست، ولی هر شخصی باید خودش تشخیص بدهد.
این استاد حوزه علمیه قم افزود: حجاب حکم خدا هست و فتوای فقها هم هست ولی اصلا ظرفیت تبدیل شدن به قانون را ندارد. یکی از دلایلش این است که حجاب بر زنان مسلمان واجب است و بر غیر زن مسلمان واجب نیست و در جامعه اسلامی نمیشود زن مسلمان و غیر مسلمان را از یکدیگر تفکیک کرد. اینها اگر بخواهد قانون شود، عملا قابل اجرا نیست چون قانون باید برای همه افراد باشد. اینها بحثهای دیگری است که فاصله فتوا و قانون را چطوری میشود پر کرد.
وی اظهار داشت: اگر ما استنباط و اجتهاد کردیم، مرحله بعد این است که جامعه باید ظرفیت داشته باشد و این اجتهادات را بگیرد. این مشکلی است که به نظر من شما میتوانید حل کنید. مشکل این است که وقتی یک فتوا اعتبار پیدا میکند، به اجرا گذاشته و عمومی میشود که ما بتوانیم یک پشتوانهای در ذهنیت مردم برای آن ایجاد کنیم و بپذیرند. اگر این کار بخواهد اتفاق بیفتد، باید فقه و اجتهادات خاص به بیرون از حوزه انتقال پیدا کند و به مردم برسد و بپذیرند. وقتی عمومی شد، فقیهی که مخالف است هم عقبنشینی میکند و خودش را در برابر مردم قرار نمیدهد. در شرایط موجود کاری که میتوانیم بکنیم این است.
آیتالله سروش محلاتی گفت: توقع از حکومت بی مورد است. چون حکومت با همان فقهای متصلب سنتی کار میکند و از آن طایفه هرگز حل این مشکلات بر نمیآید. باید کاری کرد که آراء و افکار این افراد فقیهی که از نظر علمی چیزی کم ندارند، در جامعه شناخته شود و بحثهای اینها به جامعه منتقل شود؛ این تنها راه است. وقتی این طور شد، هم حکومت و هم مردم تحت تأثیر قرار میگیرند و تئوری اینکه باید فقه را کنار بگذاریم، خود به خود از بین میرود.
وی با اشاره به اینکه امام خمینی(س) در زمینه موسیقی و شطرنج روشنفکریهایی داشت، یادآور شد: در خیلی مسائل وارد میشد و فحش هم میشنید و میگفت اسلام قربانی میخواهد؛ عیبی ندارد. در کنار امام آقای منتظری هم اهل اجتهاد، استنباط و نظرات نو بود. در کنار اینها آقای موسوی اردبیلی بود که او هم اهل فهم و درک و اجتهاد و استنباط بود. در کنار اینها آیتالله صانعی بود که او هم اهل فهم و درک و اجتهاد و مسائل نو بود. کلا این ردیف از بین رفته و در سیستم فعلی از این صنف افراد وجود ندارد.
آیت الله بیات زنجانی نیز در دیدار با اعضای محترم شورای مرکزی انجمن اسلامی مدرسین دانشگاهها گفت: اصل دیگر که هم پشتوانهی کلامی دارد، هم پشتوانهی فلسفی، هم پشتوانهی عرفانی، هم پشتوانهی قرآنی و هم پشتوانهی رواییْ آزادی است. آیا آزادی حق است؟ ما میگوییم آزادی فوق حق است. آزادی بالاتر از حق است. چرا؟ برای اینکه آزادی را نمیشود حذف کرد.
انتهای پیام/
